Piotr Skałuba Adampol 25 Listopad 2005

W 2005 roku obchodzimy 150 rocznicę śmierci Adama Mickiewicza i 120 rocznicę śmierci Stanisława Drozdowskiego.

Nasz narodowy wieszcz spotkał się z doktorem Stanisławem Drozdowskim na obczyźnie, w Turcji, we wrześniu 1855 roku. Ich współpraca trwała bardzo krótko, do zgonu poety w listopadzie 1855r.

Stanisław Drozdowski był jednym z przedstawicieli polskiej emigracji politycznej w Imperium Osmańskim po klęsce powstania listopadowego.

Urodził się 15 XI 1810r. Brzesku w województwie Bracławskim.

W powstaniu listopadowym służył w 11 pułku ułanów, gdzie dosłużył się stopnia podporucznika. W 1832 roku przybył do Francji. Przebywał początkowo w zakładzie w Besancon. Był członkiem Komitetu Narodowego Polskiego oraz uczestnikiem wyprawy frankfurckiej i 7 kwietnia 1833 przekroczył granicę Szwajcarii. Po uzyskaniu zgody na powrót do Francji przybył do Beauvais w styczniu 1834r.

15 X 1839r. uzyskał w Amiens stopień bachelier-es-lettres. Tu w latach 1840-1841 studiował medycynę i tu odbył z bardzo dobrymi świadectwami praktykę lekarską. W 1840 roku uzyskał pozwolenie na pobyt w Paryżu. W latach 1841-1843 kontynuował studia lekarskie na Uniwersytecie Paryskim.

Do Turcji- jak twierdzi K. Dopierała- przybył prawda podobnie krótko po uzyskaniu dyplomu. Przybył do Stambułu w 1844r. jako wysłannik Hotelu Lambert. Włączył się aktywnie w działalność Agencji Głównej. Jednocześnie pracował zawodowo jako lekarz.

Stanisław Drozdowski pełnił także funkcję dyrektora kolonii polskiej Adampol w latach 1853-1856 oraz w latach 1867-1885. Od czasu kiedy spotkał się z Adamem Mickiewiczem, został jego osobistym lekarzem.

Adam Jerzy Czartoryski, działając energicznie na płaszczyżnie polityki wschodniej Hotelu Lambert, pozyskał znaczną część emigracji polskiej. Osobą mającą duży autorytet i uznanie w kręgach emigracyjnych, był niewątpliwie Adam Mickiewicz.

W dniu 11 VI 1855r., podczas audiencji u cesarza Napoleona III, lider obozu monarchistyczno- liberalnego wystąpił z propozycją powierzenia A. Mickiewiczowi misji naukowej o charakterze historyczno-literacko statystycznym. Adam Jerzy Czartoryski dołączył informację w sprawie misji poety, omówioną z Lenoirem Zwierkowskim. W oficjalnym piśmie Mickiewicz zarysował plan swojej podróży poprzez Stambuł,  Bułgarię, Serbię i Wołoszczyznę. Bardzo chłodno i obojętnie potraktował A. Mickiewicza minister spraw zagranicznych Francji Aleksander Walewski, który pod wpływem dominacji politycznej Napoleona III już od dawna przestał angażować się w sprawy polskie. Jednakże w dniu 7 IX 1855r. Walewski wydał swoim urzędnikom stosowne instrukcję, zezwalające na wydanie paszportu dyplomatycznego A. Mickiewiczowi. Do paszportu dołączono list polecający do przedstawicielstw dyplomatycznych Francji w Belgradzie, Bukareszcie i Stambule.

Poeta miał popłynąć do Turcji jako wysłannik francuskiego Ministerstwa Oświaty, w celu zbadania stanu oświaty, nauki i literatury e krajach grecko- słowiańskich.

W dniu 9 IX 1855 r. książę A. J. Czartoryski wydał na cześć poety uroczysty obiad pożegnalny w Hotelu Lambert, natomiast 11 IX 1855 roku wydano śniadanie w Sali luksusowej restauracji Mesain de la Tour d’Argent.

Misja Wschodnia Mickiewicza rozpoczynała nowy jakościowy etap e jego emigracyjnym epizodzie.

W podróży towarzyszył mu młody książę Władysław Czartoryski, Henryk Służalski i osobisty sekretarz poety Armand Levy.

Celem jego misji było doprowadzeni do zawarcia consensusu politycznego między rywalizującymi ze sobą dowódcami polskich pułków w Turcji: Sadykiem Paszą i Władysławem Zamojskim.

Dyplomacja Hotelu Lambert wiązała z tą misją określone nadzieje, licząc na autorytet Mickiewicza jako mediatora w tak delikatnej sprawie.

Dr. S. Drozdowski otrzymał od Lenoira Zwierkowskiego z rozkazu Władzy polecenie wynajęcia „dla obu delegatów i ich sekretarzy mieszkania złożonego z trzech pokoi sypialnych, salonu, poczekalni, gdzie będzie mogła sypiać służba oraz małej kuchni, o ile będzie dom prywatny. Uroczysty odjazd z Paryża nastąpił 11 IX 1855r.

Wyjeżdżając na bliski wschód autor Ksiąg narodu i pielgrzymstwa polskiego nie wiedział, że jest to początek końca jego drogi życiowej.

Adam Mickiewicz wpłynął z portu w Marsylii w dniu 13 IX na statku „Tabor”, który płynął do Turcji. Parowiec Tabor przypłynął do portu w Stambule 22 IX 1855 r. Dr. S. Drozdowski nie zdążył wynająć mieszkania dla wysłanników księcia A. J. Czartoryski (albo niełatwo było wynająć takie mieszkanie, albo polecenie wynajęcia dotarło zbyt późno). Zaprosił gości do klasztoru lazarystów, gdzie sam przebywał. Goście spotkali się również z ambasadorem francuskim Edouardem Thouvenelem. Książe skorzystał z zaproszenia ambasadora i zamieszkał w Terapii, a Mickiewicz ze Służalskim i A. Levy’m pozostali na Glacie (przedmieściu Stambułu). Kolejną wizytę złożyli Ludwice Śniadeckiej.

3 X 1855 r. książę W. Czartoryski i A. Mickiewicz wraz z towarzyszami podróży udali się do obozu wojskowego w Burgas. Stanisław Drozdowski także uczestniczył w tej podróży. Zawieźli odzież dla pułku. Powitał ich uroczyście Sadyk pasza na czele kozackich sotni. K. Dopierała i J. Nowak podają, że goście przebywali w Burgas od 6 X 1855r.

W dniu 20 X 1855r., po powrocie z Burgas, Armand Levy w liście do Władysława Mickiewicza relacjonował uroczyste spotkanie, które odbyło się w pułku Sadyka paszy podczas ich pobytu:

„Pito na zdrowie Baszy, księcia Adama, jedności dwóch pułków itp. Ojciec Twój, Sadyk, książę Władysław, pułkownicy przemawiali. I ja wreszcie wzniosłem toast, mówiąc mniej więcej << Pozwólcie mi, jako jedynemu tu Francuzowi, wznieść toast za łączność Francji i Polski (a że poruszyłem czułą strunę, wielkie było hurra!). Sługo walczyliście za nas. To dług, którego nie spłaca się słowami. Mniejmy nadzieję, że niebawem mu znowu będziemy mogli krew przelewać obok was (…). Oby nadszedł dzień, gdy zmieniając zakończenie: Jeszcze Polska… wszyscy zawołać będą mogli: Marsz, marsz, Sadyk, z ziemi tureckiej do Polski>>. Potem Basza, Twój ojciec, młody książę, pułkownicy i Francuz porwali zostali na ramiona przez żołnierzy, zebranych przed namiotem, i potężne hurra! Zagrzmiały. Ściskano sobie ręce, całowano się. Między wszystkimi oficerami i żołnierzami zapanował rzeczywisty prąd braterski(..).”

Jedynie książę Władysław Czartoryski z dystansem odnosił się do wydarzeń, jakie miały miejsce w obozie pod Burgas. Młodego księcia niepokoił apologetyczny stosunek poety do M. Czajkowskiego: „Ten jest zupełnie zawojowany przez Sadyka (…). Miałem z nim długą rozmowę, starałem się tłumaczyć, lecz on zawsze wracał do tego, że stajemy się najemnikami Anglii i że Zamojski chce pozycję Sadyka niweczyć(…). Służalski i Francuz, który z nimi jest, zapisali się do nieregularnych Kozaków i głowy potracili.

Trudno się dziwić postawie księcia Władysława Czartoryskiego, który był gorącym orędownikiem Władysława Zamojskiego oraz planu sojuszu z Wielką Brytanią. Wynikało to oczywiście z koncepcji dyplomatycznych Hotelu Lambert.

Książę wyjechał z Burgas wcześniej, niezadowolony z wizyty.

Pobyt A. Mickiewicza w obozie wojskowym pod Burgas przyczynił się do zapoczątkowania ciężkiej choroby, która dała o sobie znać jeszcze w namiocie pułkowym: „Podobał sobie nad wyraz w obozowym życiu, jeździł konno na polowanie, jadł proste żołnierskie potrawy, lecz zmiana taka życia paryskiego, pokojowego, na polowe była za gwałtowna i nieostrożna.”

Schorowany poeta podejmował także próby utworzenia legionu żydowskiego w Turcji. Plany te popierał oczywiście Sadyk Pasza, a krytykował Władysław Zamojski, który nie ukrywał swojego antysemityzmu. Wieszcz w Składzie zasad przeznaczonych dla powołanego przez niego do życia 29 marca 1849 r. Legionu pisał w 10 punkcie: „Izraelowi, bratu starszemu, uszanowanie, braterstwo, pomoc na drodze ku jego dobru wiecznemu i doczesnemu. Równe we wszystkim prawo. Matka A. Mikiewicza Barbara Majewska pochodziła z neofitów litewskich, co dużej mierze uzasadnia sympatię Mickiewicza do Żydów.

Żołnierze żydowscy w pułku Sadyka – Paszy mogli świętować w sobotę i urządzić polową bożnicę, a także byli traktowani na równi z Polakami. Wydarzeniem bez precedensu było wystapienie A. Levy’ego do pułku Kozaków sułtańskich.

Sułtan akceptował plany A. Mickiewicza, które przedstawił Sadyk Pasza, licząc przede wszystkim na pomoc finansową Alphonse’a Rotszylda. Jednakże sytuację komplikował fakt, iż lider żydowskiej finansjery był mocno zaangażowany w działalność paryskiej masonerii. Levy rozmawiał z jego wysłannikiem w Stambule, Izraelem Landau’em. Jednakże najpoważniejszą przeszkodą w planach A. Mickiewicza była bierność Żydów tureckich, którzy nie wykazywali zrozumienia dla doniosłych wydarzeń politycznych na Bałkanach.

W Burgas A. Mickiewicz był pod opieką lekarską doktora Stanisława Drozdowskiego, który popierał koncepcje polityczne poety. Jednakże Drozdowski był zaborczy i wielką niechęcią darzył współpracowników Mickiewicza, a szczególnie Levy’ego. Jest to o tyle interesujące, że na płaszczyźnie politycznej zarówno Levy, jak i Drozdowski mieli wspólną platformę działania. Wobec tego osobiste animozje przyczyniły się do osłabienia ugrupowania skupionego wokół Sadyka Paszy.

Adam Mickiewicz był zdecydowanym adwersarzem politycznym gen. W. Zamojskiego: świadczy o tym list adresowany do księcia Władysława Czartoryskiego:

„Objawiłeś się tu książę nie w charakterze jednego z reprezentantów sprawy polskiej ale jako poufny agent Pana Zamojskiego, wysłany dla szkodzenia Sadyk Paszy.

W chwili kiedy spostrzegłem na co się zanosiło, przedstawiłem wam w namiocie w Burgas potrzebę, abyście rozmówili się szczerze z Sadyk Paszą. To zbyliście milczeniem! Przezierając coraz lepiej oświadczyłem, że odrywa się ze strony Pana Zamojskiego i waszej zamiar wytrącenia Sadyka- Paszy z jego pułkiem ze stanowiska, na którym tyle Wam służył i tyle mógł być pożytecznym Polsce- że godzenie się na to, aby Sadykowi wydrzeć wszelkie środki działania w Turcji i pozbawić go zarazem opieki byłych rządów: na to ani słowa odpowiedzi z waszej strony? Nie było już wątpliwości, żeście przyjechali z gotową instrukcją Pana Zamojskiego: z wyostrzonym nożem na Sadyk Paszę.

Po pobycie w obozie w Burgas Mickiewicz przybył do Stambułu, gdzie spedził ostatnie chwile swojego życia. Przez dwa tygodnie mieszkał jeszcze w klasztorze lazarystów na Galaie, chorował ciągle, doktor S. Drozdowski nazwał tę chorobę „dyzenterią”. Mimo złego stanu zdrowia przyjmował wielu ludzi, prowadził korespondencję, odwiedzał Baszykłasz, gdzie mieszkali Czajkowscy. Z klasztoru lazarystów A. Mickiewicz wyprowadził się wraz z H. Służalskim i A. Levy’m do mieszkania przy ul. Kalendźi- Kuluk na przedmieściu Kaledżi-Oglu. Mieszkanie było bardzo skromnie umeblowane, wilgotne i ciemne. Miało być tymczasowe. Wspólnie z Levy’m korzystał z lekcji języka tureckiego, których udzielał im przychodzący do domu nauczyciel. Nie skorzystali już z kolejnej lekcji, która miała się odbyć we wtorek 27 XI 1855r.

Opiekę medyczną nad poetą sprawował nadal dr. S. Drozdowski, który w listopadzie 1855r. był częstym gościem domu A. Mickiewicza. A. Levy w jednej z relacji adresowanej do W. Mickiewicza pisał o spotkaniu z doktorem S. Drozdowskim, które odbyło się 26 XI 1855r. w domu lekarza.

Mickiewicz zmarł o godzinie 9 00 wieczorem 26 XI 1855 r. w otoczeniu kilku przyjaciół, w tym S. Drozdowskiego i trzech innych lekarzy polskich. W literaturze historycznej ukazały się liczne publikacje dotyczące okoliczności śmierci poety.

W zbiorach archiwalnych Biblioteki Czartoryskich zachował się interesujący list r. S. Drozdowskiego, dotyczący śmierci poety:

„Adam Mickiewicz skończył życie 26-go o godzinie 9-tej wieczorem: zasłabł o godzinie 11-ej rano na cholerę- mnie dano znać o godzinie 7-mej wieczorem i jakem przybył, już znalazłem bez żadnej nadziei. Xiądz Ławrynowicz był zawołany i odbył swoje obrządki religijne. Ostatnie momenty były bardzo spokojne, wyrażania twarzy po śmierci były przyjemne i uśmiechające się; na drugi dzień został balsamowanym.”

Emigracja polska podzieliła się na dwa ugrupowania o odmiennych koncepcjach, dotyczących losu zwłok A. Mickiewicza. Na czele zwolenników pochowania poety w Stambule stanął dr. S. Drozdowski, który szukał wsparcia w ambasadzie francuskiej. Jego adwersarzem był A. Levy, dążący do pochowania doczesnych szczątków Mickiewicza w Paryżu, gdzie zamieszkiwała rodzina poety. W depeszy S. Drozdowskiego do Hotelu Lambert 20 XI 1855r. jest zdanie: „Wszyscy Polacy, którzy są w Stambule, Węgrzy i Słowianie życzą sobie, aby A. Mickiewicz był pogrzebany w Stambule, a p. Levy i Służalski chcą odwieźć do Paryża.”

Sekretarz ambasady francuskiej w imieniu ambasadora Thouvenela wyraził swoje ubolewanie związane z wewnętrznymi waśniami polskich emigrantów.

Nabożeństwo żałobne odbyło się w Stambule w kościele św. Antoniego, z obawy przed księżmi z kościoła św. Benedykta, którzy osobiście znali zmarłego i chcieli pochować Mickiewicza w Stambule, zgodnie z życzeniem S. Drozdowskiego.

Uroczystości żałobne odbyły się 30 XI 1855r. Na uroczystościach był obecny także Zygmunt Miłkowski (Tomasz Teodor Jeż), sztandarowa postać emigracji demokratycznej i adwersarz zmarłego poety.

Miłkowski nie akceptował zbliżenia politycznego poety z Hotelem Lambert i wielokrotnie dawał temu wyraz w swoich dysputach polemicznych. Jednakże to on był autorem historycznej relacji z uroczystości pogrzebowych w Stambule, w której szczegółowo opisywał udział wszystkich reprezentantów narodów bałkańskich w ostatniej drodze poety na tureckiej ziemi. Najliczniejszą grupę stanowili Bułgarzy, były także reprezentacje Serbów, Dalmatów, Czarnogórów, Albańzyków, Greków i Włochów.

Trumnę ze zwłokami poety przewierzono na statek L’Euphrate. 8 I 1856r. statek przypłynął do brzegów Marsylii. Na statku przypłynęli także A. Levy i H. Służalski. 21 I 1856 r. odbyły się kolejne uroczystości pogrzebowe w kościele św. Madlen w Paryżu, a następnie w kościele parafialnym w Montmorency. Uczestniczyli w nich licznie emigranci.

W pogrzebie brali udział także pracownicy Biblioteki Arsenału, w której Mickiewicz pracował. Czytelnicy zostali poinformowani wcześniej o przyczynie zamknięcia Biblioteki w dniu 21 I 1856 r. (Dowodem na przyczynę i biurokratyczne rozliczenie A Mickiewicza za pracę w Bibliotece Arsenału było potrącenie z jego listopadowego wynagrodzenia kwoty za ostatnie cztery dni listopada).

Na cmentarzu w Montmorency byli także studenci z College de France, gdzie Mickiewicz w swoich wykładach po raz pierwszy mówił o narodach bałkańskich.

Niespełna miesiąc po zgonie wieszcza, dr. S. Drozdowski w liście do Ludwika Zwierkowskiego pisał o 15-dniowym pobycie A. Mickiewicza w swoim domu w Stambule, z którego poeta przeniósł się do większego, wraz ze Służalskim. W dalszej sześciu listu Drozdowski opisuje nieporozumienia z Levy’m dotyczące pochowania zwłok wieszcza. W końcowej części korespondencji Drozdowski narzeka na A. Levy’ego i ukazuje całokształt relacji z sekretarzem poety.

Po śmierci poety S. Drozdowski nadal dążył do wzmocnienia swojej pozycji politycznej w Stambule, opierając się na przychylności i akceptacji swoich zamierzeń przez księcia A. J. Czartoryskiego.

Śmierć A. Mickiewicza przyczyniła się do podzielenia emigracji polskiej w Turjci. Drozdowski w następnych latach był oskarżony przez Adampolan o otrucie poety. Szczególnie demokraci w kolonii polskiej wykorzystywali te podejrzenia w walce z Drozdowskim, w celu pozbawienia go możliwości kierowania kolonią polską- Adampol.

Podejrzenia o celowym otruciu poety na Zachód i do Polski.

Po 77 latach – w 1932 r. – w Polsce została wznowiona dyskusja na temat hipotezy otrucia Adama Mickiewicza. Do kręgu podejrzanych zaliczono Żydów, doktora Stanisława Drozdowskiego, Władysława Zamojskiego oraz wywiad rosyjski.

Oskarżenie Zamojskiego zostało obalone przez ówczesne historyków. W Knapowska całkowicie obala tezę T. Boja – Żeleńskiego o otruciu Adama Mickiewicza przez przedstawicieli Hotelu Lambert.

Stanisław Drozdowski zmarł 4 II 1885 r. w Adampolu. Należał do tego pokolenia emigrantów, które na pierwszym miejscu stawiało umiłowanie ojczyzny i walkę o sprawę polską na dalekiej obczyźnie. Dlatego też w pełni zasłużył na miano patrioty dążącego do celu, którym było odzyskanie niepodległości.