Kiedy adampolanie wybierają się do Stambułu, mówią, że jadą do miasta. Pół wieku temu prowadził do niego ubity trakt. Wyprawa zajmowała dwa dni. Przy dobrej pogodzie sześć godzin w jedną stronę. Wiosną droga często zamieniała się w błotnistą breję. W Stambule adampolanie sprzedawali produkty rolne i dopiero następnego dnia wracali na wieś. Latem trasę pokonywali z turystami. Do przewozu służył czardak – wóz z ławeczkami i daszkiem. Skonstruował go Czesław Ryży.
Dziś jego syn Lesław tę samą drogę pokonuje w 40 minut. Europejskie centrum Stambułu i leżący w azjatyckiej części Turcji Adampol/Polonezköy dzieli tylko 20 kilometrów, ale szosa wciąż prowadzi przez teren pełen wzniesień i ostrych zakrętów. Niebawem czas przejazdu znacznie się jednak skróci. Decyzją rady Stambułu droga ma zostać poszerzona o cztery metry z każdej strony.
To może oznaczać koniec Adampola
Wokół lasy, rezerwat bażantów, dzika zwierzyna i krystalicznie czyste powietrze. Sielankowy charakter miejscowości przyciąga spragnionych ciszy turystów z tonącego w oparach spalin 11-milionowego Stambułu. Adampol z wioski wojskowej, potem rolniczej, przekształcił się w turystyczną. – Ale wszystko w granicach rozsądku. Nie chcemy autobusów z wycieczkowiczami – mówi Lesław Ryży, którego przodkowie zamieszkali w Adampolu w XIX wieku. Ryży pamięta jeszcze czasy, gdy Adampol słynął na cały Stambuł z produktów rolnych. – Do dziś wspominam smak adampolskiego masła. Najlepszego, najbardziej kremowego, jakie kiedykolwiek jadłem – opowiada w rozmowie z „Newsweekiem” Moris Farhi, wybitny pisarz brytyjski urodzony w Turcji.
Polacy do Stambułu wozili sery, jajka, masło czy kiełbasy, które cieszyły się sporym powodzeniem, mimo że muzułmanie świnie uważają za nieczyste i wieprzowiny jeść nie mogą. Dlatego zresztą w Adampolu, gdzie były zagrody ze świniami, bardziej ortodoksyjni Turcy na widok Polaków ostentacyjnie przechodzili na drugą stronę ulicy i spluwali na ziemię. Jednak były to odosobnione przypadki. Bo to Polacy byli tu gospodarzami. Zaczęło się po powstaniu listopadowym. Książę Adam Czartoryski, który w 1831 r. założył w Paryżu stronnictwo polityczne znane jako Hotel Lambert, widział w antyrosyjskim Imperium Osmańskim sojusznika. W 1841 r. reprezentant księcia, poeta i działacz niepodległościowy hrabia Michał Czajkowski, powołał w Stambule do życia agendę Hotelu Lambert – Agencję Główną Misji Wschodniej. Odkrył, że w Turcji znajduje się wielu polskich niewolników – wcielani siłą do carskiej armii brali udział w kaukaskich wojnach przeciwko Czerkiesom, a ci pojmanych Polaków sprzedawali Turkom. Hrabia Czajkowski postanowił stworzyć polską kolonię w Turcji. Namówił księcia Czartoryskiego do wykupywania rodaków z rąk tureckich. Pośrednikami byli zakonnicy z francuskiego Zgromadzenia św. Wincentego à Paulo, tzw. lazaryści.
W lutym 1842 roku został podpisany pierwszy układ powołujący do życia polską osadę – Schronienie Świętego Wincentego. Książę Czartoryski wziął w wieczystą dzierżawę od lazarystów ziemię pod Stambułem. „W skutek umowy pod dniem trzecim marca 1842 roku zawartej, a trzydziestego czerwca tegoż roku, ósmego września 1843 i 28 lipca 1847 ponowionej, między Agentem moim P. Michałem Czaykowskim a Przełożonym Zgromadzenia X. X. Lazarystów w Stambule I.I.M.M.X.X. Leleu i Doumercq, nabyłem na wieczystą dzierżawę część ziemi Jeni czyftlik (St. Vincent d’Asie) do tegoż Zgromadzenia należącej i przeznaczyłem ją na Osadę Polską Adampol” – czytamy w ustawie dla osady Adampol podpisanej 18 sierpnia 1858 roku przez Adama Czartoryskiego.
19 marca 1842 roku został poświęcony zrąb pierwszej chaty. Aby zamieszkać w kolonii, trzeba było spełnić dwa warunki. Być Słowianinem i katolikiem. Później kryteria zaostrzono, wymagając od osiedleńców polskiego pochodzenia. Idea księcia Czartoryskiego zakładała, że powstanie tam drugie po Paryżu centrum polskiej emigracji. Do Adampola zaczęli zjeżdżać Polacy, głównie żołnierze, niektórzy wykupieni z niewoli. Przybywali też byli uczestnicy powstania listopadowego, oficerowie Wiosny Ludów. Jesienią 1853 roku Michał Czajkowski, wtedy już muzułmanin i poddany sułtana, jako Mehmed Sadyk Pasza rozpoczął formowanie I i II pułku kozaków sułtańskich, które zostały wystawione do wojny z Rosją. Walczyły w wojnie krymskiej 1853-1856. Po zakończeniu walk 40 członków Dywizji Polskiej Kozaków Sułtańskich zasiliło grono mieszkańców Adampola. Do wsi przybywali także Polacy po powstaniu styczniowym i wojnie osmańsko-rosyjskiej (1877-1878). Niektórzy zdecydowali się osiedlić w Turcji na stałe.
W 1876 roku wieś liczyła 121 mieszkańców. Pod koniec XIX wieku – około 150. Wtedy tereny Adampola były już własnością księcia Władysława Czartoryskiego, który wykupił je od lazarystów. Pierwsze domy w Adampolu budowano w stylu znanym z polskich wsi. Jednoizbowe chałupy bez podmurówki, których dachy kryto słomą, ściany bielono, a klepisko pokrywano czerwoną glinką. Pierwszy piętrowy budynek wybudowano pod koniec XIX wieku. Jego właścicielem był Erbert Nikitis, stambulski handlarz. W 1931 roku kupiła go rodzina Dochodów, jedna z najstarszych w Adampolu. Do dziś dom jest ich własnością.
Antoni Dochoda jest potomkiem Jana Dochody, uczestnika wojny krymskiej. Antoni (74 lat) był inżynierem w Siemensie, dziś jest właścicielem największej we wsi restauracji. Był też wójtem Adampola, jak wielu polskich mieszkańców wioski płci męskiej. Choć dziś w Polonezköy Polacy są mniejszością, wedle zwyczaju to oni sprawują ten urząd. – Jesteśmy tureckimi obywatelami, ale mówimy po polsku, podtrzymujemy polską kulturę – mówi Dochoda. – Choć tuż po II wojnie światowej Polacy nie mogli tu przyjeżdżać, a my nie mogliśmy jeździć do Polski. Człowiek był podejrzany, gdy się zadawał z ludźmi z bloku komunistycznego.
Dom jest w Adampolu
Mimo to był w Polsce cztery razy, pierwszy raz w 1973 roku. – Wtedy to człowiek był bogaczem, jadąc do ojczyzny. Człowiek, który wymieniał wtedy dolary na złotówki, nie wiedział, co zrobić z pieniędzmi. W końcu to, czego nie udało się wydać, oddawaliśmy na Jasnej Górze – wspomina. Dochoda ani przez chwilę nie pomyślał, żeby zostać w Polsce. Z krajem czuje się mocno związany, ma polski paszport, ale podkreśla, że w Adampolu jest jego dom. – Tutaj służymy w armii, płacimy podatki, chodzimy do szkół. Byłem oficerem w wojsku tureckim. Jesteśmy zintegrowani, ale przymusowej asymilacji nie mieliśmy. W mojej restauracji wisi portret Atatürka. Odwiedził Adampol w 1938 r. Tańczył z dziewczynami, nocował w domu mojego pradziadka – opowiada.
W Adampolu bywali także słynni Europejczycy, choćby generał Józef Bem. Wraz z hrabią Władysławem Kościelskim przybył do wsi w 1850 r. Gustaw Flaubert. Trzy lata wcześniej Adampol odwiedził Franciszek Liszt. Urlopy w Adampolu spędzał baron Colmar von der Goltz, niemiecki generał, któremu sułtan powierzył reformę tureckiej armii na przełomie XIX i XX w. Tam zmarła Ludwika Śniadecka, młodzieńcza miłość Juliusza Słowackiego, późniejsza żona Michała Czajkowskiego. Pochowana jest na polskim cmentarzu. Biskup Angelo Roncalli, później papież Jan XXIII, w 1941 r. udzielił w Adampolu sakramentu bierzmowania.
We wsi jest także polski kościół. Ma prawie sto lat. Poprzedni, drewniany, zawalił się podczas trzęsienia ziemi w 1894 r. Msze odbywają się w każdą sobotę. Po polsku i turecku. Nabożeństwa odprawia polski ksiądz ze Stambułu. Przyjeżdżają na nie także Grecy i Ormianie. W czasie Bożego Narodzenia cały Adampol jest rozświetlony lampkami. W domach polskich i tureckich oraz na wystawach sklepowych pojawiają się choinki. Dziś w Adampolu mieszka około stu Polaków. Wszystkich mieszkańców jest 500. Wiele jest małżeństw mieszanych, z roku na rok coraz trudniej zachować polskość. Mieszkańcy obawiają się, że Polonezköy straci wkrótce polski charakter. Szykuje się nie tylko budowa nowej drogi, lecz także komercjalizacja części rezerwatu otaczającego wioskę. Wójt Adampola Antoni Wilkoszewski jest przekonany, że tereny kupią bogaci Turcy oraz duże sieci hotelarskie. A wtedy osada stanie się podróbką. Jak masło Polonezköy, które od lat bezprawnie produkuje turecka mleczarnia.
Adampol-Polonezkoy 